بازی و بایستههای اسباببازی
برخی از بازیها به لحاظ اجتماعی، فرهنگی و مذهبی در اکثر نقاط ایران مشترک بودهاند. در حال حاضر هزینه خرید اسباببازی کودک از سبد هزینه درآمد خانواده تامین میشود که متاسفانه کودک بعد از آنکه از آن اسباببازی خسته میشود یا آن را خراب میکند و یا دور میریزد. در آن زمان با توجه به اقتصاد بستهای که در خانوادهها وجود داشت هیچ هزینه خاصی برای تامین اسباببازی برای کودکان در نظر گرفته نمیشد، کودکان اجبارا با همان وسایل بیمصرف برای سرگرمی خود وسایلی میساختند.
بالغ بر ۱۵۰ نوع بازی سنتی در ایران وجود داشته که به مرور زمان و تغییر شیوههای زندگی، نسل امروز با بسیاری از آنها بیگانه است. این بازیها در دو گروه فضای باز و فضای بسته تقسیمبندی شده و این امکان را برای افراد مهیا میکردهاند که در هر مکان و شرایطی بتوانند از اوقات خود بهترین بهره را ببرند. بازیهایی مثل هفتسنگ، طنابکشی، گرگم به هوا، الکدولک، وسطی و…جزو بازیهای دسته اول (فضای باز) و بازیهایی چون یه قل دوقل، اتل متل توتوله، تاپتاپ خمیر و…جزو بازیهای دسته دوم (فضای بسته) تقسیمبندی میشوند. ضمن آنکه هر کدام از این بازیها را میتوان به گروهبندیهای دخترانه و پسرانه نیز تقسیم کرد. برخی از بازیها اما به لحاظ اجتماعی، فرهنگی و مذهبی در اکثر نقاط ایران مشترک بودهاند.
الکدولک، اتلمتل توتوله، هفتسنگ، لیلی، تیلهبازی، نونبیار کبابببر و…بازیهایی است که با ابزاری ساده و به صورت گروهی انجام میشد تا از همان کودکی روح زندگی جمعی و ساده زیستی را بیاموزاند. عروسکها و اسباببازیهای آن روزها هم اما ساده و سرگرمکننده بود. از انواع اسباببازیهای قدیمی میتوان به شهر فرنگ، جغجغههای قدیمی، ماشین صابونی، عروسکهای نخودی، فرفره، فوتینا، علی وروجک و بارفیکس و اسباببازیهای صداداری مانند غارغارک، جغجغه، انواع سوتها، نیلبک، زنبورک انواع بادبادکها و فانوسها نام برد. در گذشته کودکان ابتدا بعد از فکر کردن، در ذهنشان نقشه اسباببازی را طراحی میکردند و پس از امتحان و آزمایش اسباببازی مورد نظرشان را با همان ابزارهای بسیار ناقص دوروبرشان مانند کارد آشپزخانه، قندشکن و…میساختند. درگذشته خانوادهها هرچیزی را که بیمصرف میشد، برای بازی به کودکان میدادند مانند درقوطی، ظرف روغن، کاغذ پاره و…که کودکان نیز با همین وسایل برای سرگرمی و بازی خود اسباببازیهایی میساختند. در حال حاضر هزینه خرید اسباببازی کودک از سبد هزینه درآمد خانواده تامین میشود که متاسفانه کودک بعد از آنکه از آن اسباببازی خسته میشود یا آن را خراب میکند و یا دور میریزد. در آن زمان با توجه به اقتصاد بستهای که در خانوادهها وجود داشت هیچ هزینه خاصی برای تامین اسباببازی برای کودکان در نظر گرفته نمیشد، کودکان اجبارا با همان وسایل بیمصرف برای سرگرمی خود وسایلی میساختند. اسباببازی را دیگران برای کودکان نمیساختند و خود کودکان فکر میکردند و بر اساس نیازهایشان وسیلهای را میساختند. بر خلاف اسباببازیهای امروزی که برای سرگرمی به صورت آماده و تولید شده در اختیار کودکان میباشد.
بایستههای اسباببازی
اسباببازی هر وسیله بازی برای کودکان، نوجوانان و یا حتی بزرگسالان است که به قصد بازی و سرگرمی ایجاد شده باشد و در بازار توسط کانالهای توزیع عرضهکننده اسباببازی در اختیار عموم قرار گذاشته شود. برخی از بایستهها و ویژگیهای اسباببازی مناسب به قرار ذیل است:
۱-اسباببازی باید خلاقیت کودک را تحریک کند و زمینه آفرینش و سازگاری را در او به وجود آورد نه فقط صرفا وسیله سرگرمی باشد. هر اسباببازی باید نکتهای جدید و مفهوم تازهای را برای کودک مطرح نماید.
۲- اسباببازی باید به گونهای باشد که بتواند افکار و اندیشههای کودک را توسعه بخشد. وسایل بازی مناسب بهراحتی میتوانند تصورات و مفاهیم ذهنی کودک را گسترش دهند، چون کودک نه تنها از بازی کردن با آن وسایل احساس خستگی نمیکند بلکه در هر بار که به بازی با آن وسایل مشغول میشود، میتواند به گونهای متفاوت از آنها برداشت نماید و از این طریق بر وسعت دامنه تصورات و اندیشههای خود بیافزاید.
۳- کودک باید بتواند آزادانه از اسباببازیهایش استفاده نماید، به آنها دست بزند و در صورت تمایل تغییراتی را در آنها به وجود آورد.
۴- اسباببازی باید با سایر وسایل محیط زندگی کودک تناسب و هماهنگی داشته باشد تا کودک بتواند به راحتی از آن استفاده نموده و با زندگی واقعی خود پیوند دهد.
۵- اسباببازی باید با ارزشهای حاکم بر جامعه تناسب داشته باشد، زیرا کودک طی بازی با آن با ارزشهای موجود آشنا میشود. ابزار و وسایل بازی که در اختیار کودک قرار میگیرد، نمادی از وسایل حقیقی هستند که باید ضمن هماهنگ بودن با فرهنگ جامعه، مورد علاقه کودک نیز باشد.
۶- اسباببازی بایستی به گونهای باشد که ارزشهای جامعه را تقویت و تحکیم کند و در ستیز با آنها قرار نگیرد، زیرا یکی از فواید این تجانس فرهنگی و ارزشی اسباببازی فراهمسازی آرامش روانی و عاطفی برای کودک است.
۷- اسباببازی میتواند هم محتوا منتقل کند هم مهارت را ارتقا دهد و هم در نهادینه شدن بعضی فرهنگها در کودک کمک کند در بحث تاثیر فرهنگی به شرطی که در گستره وسیعی کار شود میتواند موفق باشد. به عنوان مثال اسباببازی که هر حیوانی را به غذای مربوط به خودش وصل میکند دانش کودک و با اسباببازیهای ساختنی، مهارت کودک افزایش مییابد یا وقتی تاس یا منچ به کودک معرفی میشود، مفهوم شانس و اقبال در ذهنش تقویت میشود.
۸- اسباببازیها منعکسکننده فرهنگ طراح و دوره زمانی هستند که این وسایل طراحی شدهاند. این مسئله، کلیدی را به دست میدهد تا آنها به شکلی طراحی شوند که کودک را آماده زمانی نمایند که باید به عنوان بزرگسال پای به عرصه جامعه بگذارد، نه اینکه اسباببازی، دنیای امروز بزرگسالان را به او بنماید، یعنی دنیایی که هنگام بزرگسالی او، به تاریخ پیوسته است و مهارتهای لازم برای او، تغییر یافته است.
۹-اسباببازی غیر از آنکه خودش یک رسانه است کنار خودش رسانههای محتوایی مختلفی میتواند داشته باشد. از اسباببازیهای خیلی ساده که جهت نمیدهند و فقط بستری برای فعالیت آماده میکنند مثل تخته وایتبرد -که از نظر کودک اسباببازی است- تا اسباببازیهای خیلی پیچیده مثل شهرسازی که قالب شهری را در ذهن متبلور میکند.
۱۰- امروزه والدین به دنبال وسایلی هستند تا کودکانشان را سرگرم کرده و خود به مشغلههای فراوان خود رسیدگی کنند. البته این عارضه یک فرصت نیز محسوب میشود. تا با ابزارها و نهادها تاثیر منفی برخی والدین را کم کرد و نسل بهتری ساخت.
۱۱- این که آیا اصلا این اسباب بازی برای فرهنگ ما مفید است یا خیر و میتواند در تربیت کودک موثر باشد یا خیر بسیار مهمتر از کیفیت اسباببازیهاست. آیا خلاقیت و قوه تخیل کودک را تحریک میکند؟ آیا اسباببازی موجب تحرک کودک میشود؟ آیا اسباببازی تعاملات اجتماعی کودک را گسترش میدهد؟ آیا اسباببازی با فرهنگ خانواده کودک در تعامل است یا با آن تضاد دارد؟
۱۲- تعریفی که اکثر والدین ایرانی از اسباببازی دارند، وسیلهای است که خیلی پیچیده باشد در حالیکه وسیله بازی هر چقدر سادهتر باشد در فعال کردن ذهن کودک موثرتر است.
۱۳- برای مقابله با اسباببازیهای ترویجکننده فرهنگ و نمادهای غربی باید با تولید اسباببازیهای جدید و جذاب متناسب با فرهنگ ایرانی- اسلامی در کنار معرفی بازیهای بومی و محلی اقدام نمود.
۱۴- بهترین فرصت و شیوه عملی برای آموزش فرهنگ ایرانی و تربیت کودکانِ باهوش برای آینده کشور، در اختیار گذاشتن اسباببازیهایی متناسب با فرهنگ و آداب و رسوم این مرز و بوم است.
۱۵- تفکیک جنسیتی اسباببازیها به لحاظ تواناییها و گرایشهای مختلف جسمی، روحی و روانی دو جنس دختر و پسر، ضروری و اجتنابناپدیر میباشد. لذا باید برای هر کدام از دختران و پسران اسباببازیهایی مناسب و مطابق با ذوق و استعداد آنها طراحی نمود.
۱۶- هر کودک در دوران کودکی با بازی کردن با اسباببازی مورد علاقهاش، علاوه بر آنکه سرگرم میشود و بسیاری از استعدادهایش کمکم رشد مییابد، با لایههای زیرین فرهنگ و زبان خود نیز آشنا میشود. والدین و نهادهای آموزشی باید اسباببازی را کالایی فرهنگی محسوب نمایند و توجه بیشتری نشان دهند و اولین تجربههای زندگی کودکانشان را در فضایی به وجود آورند که کودک بتواند بیشترین بهره را از آن ببرد.
۱۷- برخی از معیارهای اسباببازی مناسب برای کودکان ایرانی به قرار ذیل است:
-رعایت اصول اخلاقی و پرهیز از اشاعه موارد مغایر با اخلاق.
-سازگاری ساختار و کارکرد اسباببازی با اصول آموزشی و تربیتی و پرهیز از بدآموزی.
-احترام به آداب و رسوم، ارزشها و باورهای دینی و اجتماعی، فرهنگی بومی و پرهیز از اهانت و استهزای آنها با تاکید بر حفظ وحدت ملی.
-پرهیز از به کار بردن اسامی، عبارت و نمادهایی که همجهت با اهداف فرهنگی بیگانگان باشد و به دلیل تقابل با فرهنگ خودی اثرات مخرب بر کودکان داشته باشد.
-عدم استفاده از حروف و اعداد لاتین (استفاده از این حروف و اعداد در مواردی نظیر وسایل آموزش زبان بیگانه یا تولید اسباببازی با هدف صادرات بلامانع است)
-تناسب اسباببازی با ویژگیهای فطری، روانی و جسمی کودک به گونهای که اسباببازی عاملی برای آرامش روانی او باشد.
-تحریککننده و حساسیتزا نباشد و در صورت بلعیده شدن خطری متوجه کودکان نکند.
-در ساخت آن از مواد و رنگهای مضر شیمیایی استفاده نشده باشد.
-تاثیر نامطلوب بر سلامت روانی کودکان نداشته و موجب ترس، اضطراب و… در ایشان نشود.
-مروج گرایش به خشونت، تعرض به حقوق دیگران و جمعگریزی نشود.
-از نظر وزن، اندازه و…با ویژگیهای رشد فیزیکی و علایق کودک در گروه سنی و جنسیت متوازن باشد.
منبع: hawzah.net