اسباب‌بازی‌ها را بر اساس دامنه‌ی تاثیرات و محتوای آن‌ها و موقعیت‌هایی که برای یادگیری کودک فراهم می‌سازند به دو دسته‌ی عمده تقسیم می‌کنند. طبقه‌بندی اسباب‌بازی‌ها امری قراردادی و اعتباری است.
ملاک‌هایی که در نظر گرفته شده است با توجه به محتوا، ویژگی‌ها، کاربرد آموزشی و درمانی عبارتند از:
۱ـ سازمان یافته (Organized) (محدود)
۲ـ سازمان نیافته (Non Organized) (نامحدود)
اسباب‌بازی‌های سازمان یافته
شکل مشخص و از پیش تعیین شده‌ای دارند و دامنه‌ی تاثیر آن محدود است. این‌گونه اسباب‌بازی‌ها غالبا برای یک بازی خاصی به کار گرفته می‌شوند و کودک کمتر قادر به دخل و تصرف و کشف درون آن‌ها می‌شود. به تعبیر دیگر، می‌توان گفت کودک را جهت داده و تفکر قالبی را در کودک تقویت می‌کند، گرچه تخیلات و تصورات کودک را نمی‌توان به قید و بند کشید، ولی شکل و محتوای اسباب‌بازی در تخیل، تصور و عملکرد کودک موثر است.
این‌گونه اسباب‌بازی‌ها به شش دسته تقسیم می‌شوند:
۱ـ اسباب‌بازی‌هایی ویژه‌ی خردسالان:
الف- موبیل یا وسایل متحرک؛ وسایلی هستند که از قطعات رنگی و سبک و متصل به هم تشکیل شده و با جریان هوا به حرکت در می‌آیند. موبیل را باید در محدوده‌ی دید کودک آویخت، رنگ‌های درخشان آن‌ها نظر کودک را به خود جلب می‌کند و باعث افزایش تجربیات حسی ـ حرکتی و کنجکاوی کودک می‌شود.
ب- کرادل؛ نوع دیگری از موبیل‌ها هستند که معمولا به طور عرضی روی گهواره آویزان می‌شوند و تولید صدا می‌کنند و مستحکم و بادوام ساخته شده‌اند که از سن ۶ ماهگی به بعد کودک می‌تواند به کمک آن‌ها خود را از حالت نشسته و خوابیده بلند کند.
ج- دانک لینگ؛ از نوع اسباب‌بازی‌های آویزان کردنی هستند که در معرض دید کودک قرار داده می‌شوند تا کودک آن‌ها را ببیند و بگیرد. توپ پارچه‌ای، زنگوله و عروسک آویزان شده از این دسته هستند.
د- جغجغه؛ وسیله‌ای است که به تحریکات لمسی و حرکتی کودکان پاسخ می‌دهد و تولید صدا می‌کند و در انواع مختلف فشاری و حرکتی ساخته می‌شود.
۲ـ اسباب‌بازی‌هایی جهت جلب توجه کودک:
کودکانی که علاقه به بازی کردن با اسباب‌بازی‌ها از خود نشان نمی‌دهند و به تحریکات بیشتر و اضافی برای برانگیختن احتیاج دارند، می‌توانند از این گروه اسباب‌بازی استفاده کنند. اسباب‌بازی‌هایی که در این گروه قرار می‌گیرند با کم‌ترین عمل بیشترین نتیجه را برای کودک دارد، مثلا وقتی او دکمه‌ی ماشین آتش‌نشانی را فشار می‌دهد، بلافاصله صدای آژیر شنیده می‌شود، یا قطعاتی که با یک نظم منطقی بر روی هم سوار شده‌اند با فشار یک دکمه به هوا پرتاب می‌شوند، یا آدمکی که به پاهای وی فنری آویزان است و با کشیدن و یا رها کردن فنر کودک می‌تواند شاهد حرکات زیبا و موزون و هماهنگ باشد، این وسایل می‌توانند به خوبی حواس و قوای ذهنی کودک را متمرکز سازند.
۳ـ اسباب‌بازی‌هایی جهت ایجاد تحرک در کودک:
اسباب‌بازی‌هایی که در این طبقه قرار می‌گیرند، برای تمرین و تقویت عضلات، مصرف انرژی کودکان، ایجاد تعادل، پرورش اعتماد به نفس، کسب تجربیات راجع به رهبری مفید هستند:
الف: وسایلی که کودک می‌تواند از آن‌ها بالا برود و پایین بیاید: مانند نردبان چوبی، طناب‌هایی که پله دارند و یا گره‌دار می‌باشند، نردبان‌های فلزی که از چند جهت کودک می‌تواند بالا و پایین بیاید که در پارک‌ها وجود دارند.
ب: وسایل و بازی‌هایی که در ایجاد تعادل موثر است: مانند الاکلنگ، تخته‌های قرقره‌دار، لبه‌ی باریک جداول، راه رفتن روی خطی که روی زمین کشیده شده یا تخته‌ی تعادل، لی‌لی کردن خط پا بازی کردن، حفظ تعادل کودک در حالی که لیوانی آب در دستش قرار دارد و یا شی روی سرش قرار داده و با دستانی باز روی یک خط راه برود.
ج: وسایل غلتانیدنی مانند توپ که کودک می‌تواند آن را قل دهد، پرتاب کند و دنبال نماید.
د: وسایل هل دادنی و کشیدنی مانند فرقون‌های کوچک، ماشین‌های کمپرسی و انواع دیگر ماشین‌ها که با نخ کشیده می‌شود، دوچرخه، سه‌چرخه، یا درب روغن‌های پنج کیلویی که با میخ به یک چوب نصب شده که حرکت می‌کند (غالبا خود کودکان می‌سازند) این‌گونه وسایل موجب تحرک و تقویت عضلات بزرگ کودک را فراهم می‌آورند.
۴ـ اسباب‌بازی‌هایی جهت تقویت مهارت‌های دستی و هماهنگی چشم ودست:
در این طبقه اسباب‌بازی‌هایی قرار می‌گیرند که نیاز به فعالیت‌های دستی، دستکاری و عملیات ساختمانی دارند و سبب درک، تشخیص، تطابق چشم و دست و تقویت حس لامسی و باعث تقویت حرکات ظریف دست می‌شوند.
الف: نخ و مهره، تخته‌ی سوراخ‌دار که اشکال مختلف روی آن سوراخ شده که کودک با نخ باید بتواند مثلا ماهی یا هواپیما درست کند، بندهای کفش که بتواند در آن مهارت پیدا کند، در مورد نخ و مهره‌ها می‌توان از کودک خواست که مثلا ابتدا رنگ‌های آبی را یک‌جا، سپس قرمز و زرد … را قرار داده و یا به ترتیب از کوچک به بزرگ. در این فعالیت حس بینایی و دقت بینایی تقویت می‌شود و بین چشم و عضلات ظریف دست، هماهنگی ایجاد می‌شود.
ب: اسباب‌بازی پیچ‌کردنی، یادگیری این مهارت در دوران کودکی تا حدودی مشکل است لذا والدین باید صبر نمایند تا زمان لازم فرا رسد، آن وقت خود کودکان با اشتیاق می‌توانند به بازی با این‌گونه اسباب‌بازی‌ها بپردازند، ابتدا می‌توان از پیچ و مهره‌های درشت و فلزی استفاده نموده، سپس از ماشین‌هایی که پیچ کردنی هستند و هزارسازه‌ها را در اختیار کودک قرار داد.
۵ـ اسباب‌بازی‌هایی برای تقویت قوه‌ی تمیز و تشخیص:
در این طبقه کودک به شناسایی مفاهیم مختلفی پی می‌برد که عبارتند از:
الف- شناسایی اشکال هندسی:
پازل‌های جاگذاردنی، بهترین وسایل آموزش اشکال هندسی هستند. در این پازل‌ها کودک با اشکال هندسی مانند دایره، مثلث، مستطیل و … آشنا می‌شود.
ب- شناسایی اندازه و حجم:
در باره‌ی مفهوم اندازه می‌توان از چند نی یا چوب و یا مداد در اندازه‌های مختلف استفاده کرد، تا کودک مفهوم کوچکی و بزرگی را درک کند. (برای کسب اطلاعات بیشتر به کتاب «بازی تفکر کودک است» مراجعه نمایید).
در باره‌ی مفهوم حجم نیز می‌توان از چند لیوان یا کاسه در اندازه‌های مختلف بهره گرفت. دو لیوان هم شکل و هم حجم و در یک سطح در برابر چشم کودک قرار می‌دهند و به کودک می‌گویند حجم این دو مایع در دو لیوان یکی است. بعد مایع یکی از لیوان‌ها را در یک لیوان باریک و بلند خالی می‌کنند. البته مایع خالی شده در این لیوان باریک در سطحی بالاتر قرار می‌گیرد. سپس از کودک می‌خواهند بیان کند که آیا حجم مایع در این دو لیوان بلند و کوتاه است یا نه؟
ج- شناسایی اصوات:
این وسایل برای آموزش اصوات گوناگون، پرورش حس شنوایی و افزایش قدرت تشخیص به کار می‌روند: طبل، ملودیک‌ها، سنج، زنگ، ساز، سنتور، سازدهنی در این طبقه قرار می‌گیرند.
د- شناسایی رنگ‌ها:
تقریبا تمام اسباب‌بازی‌ها از قطعات رنگی تشکیل شده‌اند که به هنگام بازی می‌توان از آنان برای آموزش مفهوم رنگ‌ها استفاده نمود.
۶ـ اسباب‌بازی‌هایی جهت تقویت قدرت تکلم و زبان کودک:
اسباب‌بازی‌هایی نظیر سازدهنی، ملودیکا، نی، بوق، سوتک، بادکنک، توپ‌بازی و … باعث تقویت سیستم تنفسی و تولید صدای کودک می‌شوند و اسباب‌بازی‌های دیگر نظیر دومینو (Domino)، لوتو (Lotto)، پازل (Puzzle)، کارت‌های قصه‌گو، کتاب‌های تصویری و به طور کلی کلیه‌ی اسباب‌بازی‌ها موضوع‌های متنوعی برای صحبت کردن و مکالمه‌ی کودک فراهم می‌سازند.
اسباب‌بازی‌های سازمان نیافته (نامحدود)
اسباب‌بازی‌ها و وسایلی که در این طبقه قرار می‌گیرند، شکل از پیش تعیین شده‌ای ندارد و کودکان می‌توانند با قوه‌ی خلاقیت و ابتکار خویش چیزهای نو و تازه‌ای خلق کنند. قابل گسترش‌اند و دامنه‌ی وسیعی دارند و به طرق مختلف به کار گرفته می‌شوند و دارای تنوعند، ارزش تشخیصی این وسایل فراوان است، زیرا کودک در استفاده از آن محدودیتی ندارد و می‌تواند اعمال و افکار خود را به طور ناآگاهانه فرافکنی نماید. به بیان دیگر چون وسایل این گروه سازمان مشخصی ندارند، بنابراین، نوع نظم و سازمانی که کودک به آن‌ها می‌دهد، کلید مهمی است تا بتوانیم به ابعاد شخصیت وی پی ببریم. وسایل این گروه به سه دسته عمده تقسیم می‌شوند:
الف- بازی‌های ساختنی (ساختمانی)
انواع لگوها، قطعات چوبی و آجرهای چوبی مختلف، سرامیک‌ها در این گروه قرار می‌گیرند. والدین می‌توانند از مغازه‌های اسباب بازی فروشی این‌گونه وسایل را تهیه نمایند و یا این‌که به یکی از نجاری‌ها سفارش دهند که به لحاظ قیمت و کیفیت مناسب‌تر در خواهد آمد. سرامیک‌ها را می‌توان از مغازه‌های کاشی و سرامیک تهیه کرد که به لحاظ قیمت و تعداد مقرون به صرفه است و در رنگ‌ها و اندازه‌های مختلف وجود دارند، کودکان با این قطعات اشکال مختلفی می‌سازند و زمینه‌ی بروز و ابتکار را نیز در کودکان بیدار می‌سازد، تجارب شخصی نشان داده است که قطعات چوب و سرامیک‌ها بسیار مورد علاقه‌ی کودکان واقع شده و از نظر قیمتی نیز مقرون به صرفه می‌باشد.
ب- بازی‌های تخیلی
یکی دیگر از ویژگی‌های رشد کودک تخیل است، تخیل عالی‌ترین صفت انسان است، چرا که بیش از هوش، بشر را از حیوان متمایز می‌سازد. کودک در سال‌های اولیه‌ی زندگی خود از لحاظ رشد فکری چندان پیشرفتی نکرده است که بتواند تصوراتی ذهنی داشته باشد. دنیای او دنیای عینیت است، یعنی هر آن‌چه را که مشاهده کند درک می‌کند و دنیایی فراسوی دنیای عینیتش برای او متصور نیست. تجربیات کودک از طریق بازی و تماس با دنیای خارج قدرت ذهنی کودک را پرورش می‌دهد و به تدریج هم‌گام با افزایش سن به معنای مفاهیم پی می‌برد. کودک از همان زمان آشنایی خود با جهان خارج نیروی تخیلی قوی دارد و لذا از این قدرت خود در بازی‌ها به نحوی مطلوب استفاده می‌کند. این نوع بازی‌ها در حقیقت میدانی برای تجلی قدرت خلاقیت کودک است، یعنی هر چه قدرت تخیل او قوی‌تر باشد، بازی‌های تخیلی قوی‌تری انجام خواهد داد. تفاوت این نوع از بازی‌ها با بازی‌های نمادی آن است که در بازی‌های تقلیدی و نمایشی و حتی نمادی کودک از آن‌چه دیده است و تجربه کرده الگوبرداری می‌کند، در حالی‌که در بازی‌های تخیلی کودک با استفاده از تجربه‌های گذشته‌ی خود، رویدادهای جدید که در سابق برخورد چندانی با آن نداشته است، به وجود می‌آورد. با استفاده از بازی‌های نمادی کودک کبوتر اندیشه را به دوردست‌ها پرواز می‌دهد. با نیروی تخیل خود اشیا و موجودات مورد علاقه را حاضر کرده، در آن‌ها تغییراتی می‌دهد تا مناسب بازی او گردند و آن‌گاه با اسباب‌بازی‌های نمادی خود آن‌ها را فعال می‌کند. کودک با استفاده از نیروی تخیل خود موجودات یا اشیایی را که باعث زحمت و آزار او هستند، بدون ترس از گزند آن‌ها و با رضایت خاطر حاضر می‌نماید و آن‌گاه با اسباب‌بازی‌های نمادی خود آن‌ها را نابود می‌سازد و یا از آن‌ها انتقام می‌گیرد.
وسایل لازم برای بازی‌های تخیلی:
۱ـ لباس‌های زنانه: (کفش پاشنه بلند (بیشتر از پنج سانتی‌متر نباشد)، روسری، مقنعه، دستمال گردن، دستکش، تور، دامن، بلوز آستین کوتاه، کیف، جواهرات مصنوعی (گردن‌بند، گوشواره، دست‌بند و … که بدون سوزن باشند)، سنجاق سر)
۲ـ لباس‌های مردانه: (کلاه، کفش مردانه، جلیقه، دست‌کش)
۳ـ تلفن اسباب‌بازی یا چیزی شبیه آن، این باعث می‌شود که کودک را به صحبت کردن تشویق کند.
۴ـ خانواده‌ی عروسکی (شامل پدر، مادر، نوزاد، برادرها، خواهرها، مادربزرگ، پدربزرگ) وسایل آشپزخانه نظیر یخچال و گاز پیک‌نیک و جاروبرقی و … و انواع عروسک‌های خیمه‌شب بازی
۵ـ یک زنگ که کودک برای ورود از آن استفاده کند.
۶ـ جعبه‌های محکم که کودکان از آن‌ها به عنوان تاقچه، صندلی، میز، ماشین، ترن، قایق و هواپیما استفاده می‌کنند.
۷ـ ملحفه، پتو، رومیزی، روتختی کهنه که دیگر مورد استفاده قرار نگیرد. وقتی این وسایل اولیه را تهیه کردید، سعی کنید به تدریج وسایل دیگری نیز تهیه کنید. مانند: بلوز و شلوار، لباس ملوان، کلاه مامورآتش‌نشانی، کلاه افسر پلیس، لوازم پزشکی مورد نیاز دکترها: مانند گوشی معاینه نوع پلاستیکی که در مغازه‌های اسباب‌بازی فروشی موجود است، شما خود می‌توانید چیزی شبیه آن بسازید. روپوش سفید پرستاری، شیشه‌های خالی دارو، پنبه، باند، کلاه پرستار
گاهی اوقات کودکان نیاز دارند که در بازی‌های تخیلی‌شان، والدین شرکت نمایند، مثلا کودک می‌گوید ماشین خراب شده، زود پیچ‌گوشتی را به من بده، والدین باید سریعا شی را در اختیار کودک قرار دهند تا کودک ماشین را تعمیر کند، اگر والدین بروند داخل زیرزمین و از آن‌جا پیچ‌گوشتی واقعی را بیاورند، دیر شده است و کودک می‌پرسد برای چی آورده‌ای، لازم نیست، ماشین را درست کرده‌ام. لذا والدین در بازی‌های تخیلی سعی نمایند سریعا به نیازهای کودک پاسخ دهند. در این‌گونه بازی‌ها سعی کنید خودتان را هم سطح آن‌ها قرار دهید و در بازی خیلی از کودکان قوی‌تر و یا ضعیف‌تر ظاهر نشوید، همانند یک هم‌بازی و هم‌سال او ظاهر شوید. برای درک آن‌ها و یک هم‌بازی مناسب گاهی‌اوقات بازی‌های کودکان را مشاهده کنید تا یاد بگیرید چطوری با آن‌ها بازی کنید.
ج- بازی‌های خلاق و وسایل لازم
این بازی‌ها به خلاقیت کودکان کمک می‌کند و آن‌ها در خلال بازی به اختراع و ابتکارات دست می‌زنند و موفق به حل مسایل شده، اعتماد و جسارت پیدا می‌کنند. خلاقیت و ابتکار کودک غالبا در زمان‌هایی شکوفا می‌شود که کودک آزادی عمل دارد و می‌تواند قوه‌ی تخیل خویش را برای ساختن چیزی به کار اندازد. بازی با گِل رس، شن، نقاشی (آبرنگ، انگشتی، مدادشمعی) بر طبق الگو، مدل و نقشه‌ی از پیش تعیین شده نیست. کودکان می‌توانند با این اسباب‌بازی‌ها دست به آفرینش و ابتکار بزنند، این‌گونه وسایل به دلیل خاصیت شکل‌پذیری و قابلیت انعطاف‌پذیری‌شان زمینه‌ای برای کودک فراهم می‌آورد که فکر کند، تصمیم بگیرد و با کمک قوه‌ی تخیل و تصورش چیزی خلق کند. آنان به هنگام بازی با این اسباب‌بازی‌ها نتیجه‌ی اعمال خود را مشاهده می‌کنند، تصمیم می‌گیرند و به هر شکلی که خواسته باشند، درمی‌آورند، شکل دادن به آن‌ها کاملا در اختیار کودک قرار دارد. با توجه به مبانی تئوریک روان‌شناسان و تجارب و مشاهدات شخصی این‌گونه اسباب‌بازی‌ها موثرترین، لذت‌بخش‌ترین، جذاب‌ترین و ارزان‌ترین آن‌ها می‌باشند که بسیار مورد علاقه‌ی کودکان بوده و جذبه‌ی سحرآمیزی دارد که هیچ کدام از اسباب‌بازی‌های دیگر با آن‌ها برابری نمی‌کند. لذا به والدین توصیه می‌شود که در منزل خاک رُس و شن در گوشه‌ای از حیاط تهیه نمایند تا در فرصت‌هایی که کودک مایل است با آن‌ها بازی کند، تهیه‌‌ی وسایل نقاشی، تخته‌سیاه، وایت‌برد و … نیز برای آن‌ها ضرورت دارد، تا حد امکان تلاش نمایند تا ابزارهای لازم را تهیه و در اختیار آنان قرار دهند.

https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4606/34002/%D8%A7%D8%B3%D8%A8%D8%A7%D8%A8-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%AF%D9%88%D9%86%D8%A7%DA%AF%D9%88%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D9%87%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D9%85/?SearchText=%D8%A7%D8%B3%D8%A8%D8%A7%D8%A8%20%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C

Admin