دکتر سهیل رحیمی

ما اسباب‌بازی‌ها را به شش دسته تقسیم می‌کنیم. دسته‌ی اول اسباب‌بازی‌های کودکان زیردوسال است و شامل لگوهای خیلی بزرگ دوسه‌تایی، جغجغه و آویز یا کرادل‌ها (قطعاتی که روی گهواره‌ی بچه نصب می‌شود و با تکان خوردن کودک تکان می‌خورند) می‌شود.
دسته‌ی دوم اسباب‌بازی‌هایی است که از آن‌ها به عنوان اسباب‌بازی‌های جالب یاد می‌کنیم و هدف‌شان جلب‌توجه کودک است تا به نوعی او را متوجه چیزی کنند. برای مثال در این اسباب‌بازی‌ها کودک احساس می‌کند که که با زدن دکمه صفحه‌ای حرکت می‌کند یا چراغی روشن‌وخاموش می‌شود. در این دسته هر چیزی که توجه کودک را جلب کند مناسب است و باید اضافه کنم که این اسباب‌بازی‌ها کم‌کم وارد حیطه‌ی درمان می‌شوند.
دسته‌ی سوم اسباب‌بازی‌هایی است که در کودک ایجاد تحرک می‌کند. طناب‌زدن، سرسره‌بازی، نردبان، لی‌لی، الاکلنگ، تخته‌های قرقره‌دار، توپ و وسایل غلتیدنی و وسایل کشیدنی مثل فرغون‌های کوچک، سه‌چرخه و ماشین‌هایی که با طناب آن‌ها را می‌کشند. این‌ها اسباب‌بازی‌های محرک‌اند و قدرت تحرک بچه را بالا می‌برند. با این اسباب‌بازی‌ها به‌راحتی می‌توان جلوی ضعف عضلانی بچه‌ها را گرفت. امروزه آپارتمان‌نشینی باعث شده است که اکثر بچه از لحاظ عضلانی ضعف داشته باشند. درواقع تغذیه‌ی آن‌ها مناسب است، اما عضلات آن‌ها به خاطر فقر حرکتی ورزیده نیست. اگر پدرومادر نمی‌تواند کودک را به پارک ببرد، چه اشکالی دارد که پارک را به خانه بیاورد؟ می‌توان سرسره‌ و الاکلنگ کوچک و قابل نصب در خانه گرفت، از دو طرف در اتاق برای کودک تاب درست کرد یا اسباب‌بازی‌های کشیدنی برای او گرفت. سوای این‌ها بالاخره در هر آپارتمانی هم یک پارکینگ هست. خوب است ما پدرومادرها هم کمی همت کنیم و در پارکینگ ساختمان با بچه‌ها توپ‌بازی کنیم. بچه توپ‌بازی کردن را دوست دارد و در سلامتش هم اثرگذار است. باید بگویم امروزه مشکل ما در کشور این توهم در والدین است که ما بچه‌ی بیش‌فعال داریم. هر که را می‌بینید می‌گوید بچه‌ی من بیش‌فعال شده است. متاسفانه هم‌کاران پزشک ما هم بلافاصله برای آرام‌شدن بچه دارو تجویز می‌کنند. این‌درحالی‌است که میزان شیوع بیش‌فعالی در جهان و از جمله در ایرن در هر ۷۰۰ هزار زایمان تنها یک مورد است. آمار کودکان بیش‌فعال این‌قدر کم است، منتها تمام کودکان نیاز به حرکت دارند. زمانی بچه‌ها در کوچه بازی می‌کردند، ولی امروزه چنین فضایی وجود ندارد. حال کودک روی مبل‌ها می‌پرد و می‌خواهد حرکت کند، ولی والدین می‌گویند حرکت نکن چون هم‌سایه‌ها ناراحت می‌شوند. از آن‌جا که بچه نمی‌تواند آرام بگیرد او را پیش پزشک می‌برند که این بچه خیلی شیطنت می‌کند. متاسفانه پزشکان ما هم با دل والدین راه می‌آیند و به کودکان دارو می‌دهند که مشهورترین آن‌ها ریتالین است. این بزرگ‌ترین خطایی است که الان اطبای ما انجام می‌دهند و کودکان را از حرکت وامی‌دارند. ما در تمامی روش‌های درمانی برای بیش‌فعالی واقعی می‌گوییم باید رفتاردرمانی انجام شود و نه دارودرمانی. رفتاردرمانی یعنی به بچه اجازه‌ی حرکت بدهیم تا او انرژی‌اش را تخلیه کند و پدرومادر هم باید با بچه همراهی کنند. بااین‌حال گاهی اوقات ما آن‌قدر بی‌حوصله به خانه می‌آییم که حتی یک راه‌رفتن معمولی کودک را پرسروصدا تصور می‌کنیم. از طرفی وقتی شیوع جهانی بیش‌فعالی این‌قدر کم است، پس ما نباید به کودک‌مان چنین انگی بزنیم.
چهارمین دسته مربوط به اسباب‌بازی‌هایی است که برای تقویت و هم‌آهنگی مهارت‌های دست‌وچشم به‌کار می‌رود. برای مثال بچه‌های چهارپنج ساله باید بتوانند مهره‌های بزرگ رنگی را به هم وصل کنند و نخی را از داخل آن‌ها بگذرانند. کودک از این طریق دست‌ورزی می‌کند. او باید بتواند سوراخ‌های یک شکل را پیدا کند و با قرار دادن قطعات مناسب در سوراخ‌ها شکل‌ها را پر کند. او همچنین باید بتواند چیزها را پیچ کند. انواع اسباب‌بازی‌هایی که پیچ‌ومهره‌های پلاستیکی دارند در بازار ایران وجود دارد. می‌توانیم این وسایل را برای کودک تهیه کنیم تا دو تخته را به هم پیچ کند. همچنین کودک باید بتواند قطعات مختلف یک آدم را به هم وصل کند.
دسته‌ی پنجم اسباب‌بازی‌های تشخیصی است که معمولا برای سنین پیش‌دبستانی استفاده می‌کنیم. از این تشخیص هدفی داریم و برای مثال می‌خواهیم اشکال هندسی یا حجم و اندازه را به کودک یاد بدهیم. این اسباب‌بازی‌ها هم جنبه‌ی درمانی دارد. کودکی ممکن است مفاهیم این‌چنینی را بلد نباشد و بعد به او انگ می‌زنند که کودک ما کندذهن است. این در حالی است که وقتی ما با همین اسباب‌بازی‌های تشخیصی شرایط کودک را بررسی می‌کنیم می‌بینیم فقط با او کار نشده است. درعین‌حال با این اسباب‌بازی‌ها می‌توانیم هوش بچه را هم افزایش بدهیم.
آخرین گروه از اسباب‌بازی‌ها برای تقویت قدرت تکلم و بیان زبانی کودک استفاده می‌شوند. ما برای این کار می‌توانیم از کارت‌های قصه‌گو یا کارت‌های تصویری که صوت پخش می‌کنند استفاده کنیم. برای این‌که کودک بتواند توصیف کند می‌توانیم پازل‌های مختلف را به او بدهیم تا جور کند و به ما توضیح بدهد که چه‌طور توانسته این کار را انجام بدهد. برای مثال انواع دومینوها در این گروه قرار می‌گیرد.
این دسته‌بندی کلی ما است، اما برای مثال ما برای افزایش خلاقیت بچه هم اسباب‌بازی‌های دیگری داریم. منظورم از خلاقیت وقتی است که احساس می‌کنیم کودک می‌تواند هنری مثل نقاشی داشته باشد. در این شرایط وقتی به بچه مدادرنگی و آب‌رنگ می‌دهیم تا نقاشی بکشد هم جزو اسباب‌بازی‌ها است. در نتیجه می‌توانیم انواع وسایل طراحی و نقاشی را در اختیار کودک بگذاریم تا آزادانه نقاشی کند. همین‌طور می‌توانیم انواع مکعب‌ها را به کودک بدهیم تا با آن‌ها حجم‌های مختلف بسازد. این‌ها باعث افزایش خلاقیت او می‌شود.
در کنار این برای این‌که تصویرسازی ذهنی کودک افزایش پیدا کند هم می‌توانیم از اسباب‌بازی‌هایی مثل عروسک استفاده کنیم. ما خصوصا در درمان‌ها از این اسباب‌بازی‌ها استفاده می‌کنیم. برای مثال کودک می‌تواند با عروسکش بازی کند و به ما داستان بگوید. همان کاری که قدیم‌ها می‌گفتیم «خاله‌بازی» کردن. خاله‌بازی یکی از به‌ترین روش‌ها است برای این‌که هم قدرت تخیل کودک را بالا ببریم و هم بفهمیم که او چه مشکلی دارد. کودک مثل ضبط‌صوتی است که می‌تواند اتفاقات روزمره را در دل بازی‌ها بگوید. وقتی او دارد خاله بازی می‌کند و بعد از زبان عروسک پدر دادوفریاد می‌کند، می‌فهمیم که او از پدر رنجیده است. در شرایطی که روابط پدرومادر مشکل دارد، می‌بینیم او خودش را در قالب عروسک کوچکی قرار داده است که زیر میز قایم شده است. خاله‌بازی برای ما نشان‌دهنده‌ی تمامی اتفاقات یک خانواده و تاثیرات روانی آن بر کودک است.
نوع دیگر این اسباب‌بازی‌ها خمیرهای بازی و مجسمه‌سازی است. خیلی خوب است که کودک انواع خیال‌پردازی‌اش را می‌تواند با خمیر به ما نشان بدهد. کودک می‌تواند چیزهایی که دیده و افکارش را با خمیر بسازد. این کار هم تصویرسازی او را تقویت می‌کند و هم باعث می‌شود ما تفکراتش را بفهمیم. در این حوزه شن‌بازی هم برای کودک هم بسیار عالی است. دلیل این‌که ما بازی با شن را خیلی مهم می‌دانیم این است که اولا در خاک عنصر کم‌یابی به نام سلنیوم است که از طریق تماس با خاک جذب می‌شود. دلیل این‌که روستاییان سالم‌تر از شهرنشینان هستند هم به خاطر همین ماده‌ی سلنیوم است. سلنیوم سیستم ایمنی ما را تقویت می‌کند و یکی از مواد کم‌یابی است که روی سیستم عصبی ما هم تاثیر دارد. تنها راه جذب آن این است که با شن و خاک ارتباط برقرار کنیم، چرا که در مواد غذایی میزان آن خیلی کم است. اگر به بچه اجازه‌ی شن‌بازی بدهیم، او هم سلنیوم جذب می‌کند و هم می‌تواند با خاک کاردستی بسازد، شکل‌سازی کند و به تخیلاتش جان ببخشد. این کار باعث می‌شود بچه هنر پیدا کند و تصور سه‌بعدی در ذهن او شکل بگیرد.
این‌ها کارکردهای مختلفی است که ما برای اسباب‌بازی قائلیم و می‌توانیم از همه‌ی آن‌ها در بازی‌ها استفاده کنیم.

* مطالب فوق، به نقل از یک گفت‌وگوی مفصل تهیه و تنظیم شده است. علی‌اکبر امینی، این گفت‌وگو را در حاشیه‌ی چهارمین دوره از جشنواره‌ی ملی اسباب‌بازی انجام داده که متن کامل در سایت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دسترس است.

Admin