در سال‌های اخیر صنعت اسباب‌بازی با بازار ۸۵ میلیارد دلاری به جمع صنایع با درآمد و گردش مالی بالا پیوسته است. اهمیت صنعت اسباب‌بازی در ایران از آن جهت است که از اول ژانویه سال ۲۰۰۴ میلادی تا سوم ژانویه سال ۲۰۰۸ میلادی، یعنی طی چهار سال، ایران با وارد کردن ۱۱ درصد ازکل واردات جهانی اسباب‌بازی، که شامل ۳۲۰ طبقه مختلف اسباب‌بازی و مجموع ۱۰۸۵۴ قلم اسباب‌بازی بوده در رتبه سوم از میان پنج وارد کننده اول اسباب‌بازی در جهان، پس ازایالت‌متحده، انگلیس و بالاتر از هند و چین قرار داشته است. در این لیست امارات متحده عربی در رتبه هشتم قرار داشت. نقطه‌ی قوت تولید داخل اسباب‌بازی، قرارگیری ایران درمجاورت بازار اسباب‌بازی ۵/۲ میلیارد دلاری هند، بازار ۱۰ میلیارد دلاری اروپا و به‌خصوص خاورمیانه است. به طوری که ارزش بازار اسباب‌بازی خاورمیانه ۵/۱ میلیارد دلار برآورد می‌شود که سالانه ۸/۱۱ درصد رشد را تجربه می‌کند. این ارزش بازار همراه با سرانه خرید اسباب‌بازی ۲۴۳ دلار در ۲۰۰۱، ۳۲۷ دلار در ۲۰۰۸، منطقه را به‌عنوان یک بازارمصرف بی‌نظیر برای شرکت‌های فعال در این صنعت درآورده است. اسباب‌بازی‌های چوبی، مانند کلبه، وسایل کمک آموزشی، ابزار آلت موسیقی و… اگر چه از لحاظ تعداد، درصد اندکی از کل اسباب‌بازی‌ها را شامل می‌شوند، اما به نسبتا جهت ارزش بالاتر، اهمیت دوچندانی می‌یابند. تولید داخلی اسباب‌بازی به جز ارزش اقتصادی وسودآوری بالا، مزایایی مانند اشتغال‌زایی، انطباق محصول با وضعیت فرهنگی، معرفی شخصیت‌ها و قهرمانان و الگوهای داخلی، ملی و اسلامی، جلوگیری از هجوم فرهنگ بیگانه وکاهش تبلیغ خشونت را داراست. لذا بررسی وضعیت و جایگاه اسباب‌بازی در تولید ملی و لزوم تعریف جایگاه آن‌ها ضرورتی است که در این مقاله به آن پرداخته‌ایم.

تعریف اسباب‌بازی و وضعیت بازار آن
مطابق تعریف اتاق بازرگانی آمریکا صنعت اسباب‌بازی را شامل شرکت‌هایی می‌دانیم که در ساخت عروسک‌ها، لباس و اجزای عروسک‌ها، شخصیت‌های اکشن و اسباب‌بازی‌های یک‌پارچه فعالیت دارند. هم‌چنین شامل شرکت‌هایی می‌شود که بازی‌ها و مجموعه بازی‌هایی برای بزرگسالان و کودکان و نیز اسباب‌بازی‌های مکانیکی و غیرمکانیکی می‌سازند. سازندگان بازی‌های کامپیوتری و ویدیویی شامل این بازارنیستند. انجمن بین‌المللی تولیدکنندگان اسباب‌بازی گردش مالی این صنعت را در سال ۲۰۱۱ حدود ۸۵ میلیارد دلار اعلام کرده است. صنعت اسباب‌بازی یکی از درآمدزاترین صنایع در عرصه بین‌الملل‌یست. در سال‌های اخیر این صنعت هم به جمع صنایع با درآمد و گردش مالی بالا پیوسته است. چین به واسطه در اختیار داشتن نیروی کار ارزان و ارزی که توسط دولت کنترل می‌شود و نرخ برابری آن با سایر ارزها پایین نگاه داشته می‌شود، بزرگ‌ترین تولیدکننده اسباب‌بازی در جهان ازحیث کمیت است. شرکت‌های اسباب‌بازی چینی سال ۲۰۱۰ میلادی، در مجموع حدود ۱۳ میلیارد دلار اسباب‌بازی تولید کردند. در همان سال صادرات اسباب‌بازی از چین به ۵/۱۰ میلیارد دلار بالغ شد که بخش اعظم آن روانه بازارهای اروپا و آمریکای شمالی شد. چین بزرگ‌ترین صادر کننده و ایالت‌متحده بزرگ‌ترین تولیدکننده اسباب‌بازی دنیاست. این کشورخاستگاه بزرگ‌ترین شرکت‌های تولیدکننده اسباب‌بازی دنیا نیز هست. ماتل و‌هاسبرو، به عنوان اولین و دومین شرکت بزرگ اسباب‌بازی دنیا با گردش مالی ۵/۶ و ۲/۴ میلیارد دلار در سال، ملیت آمریکایی دارند. در بین ده شرکت برتراسباب‌بازی‌ساز دنیا حتی نام یک شرکت چینی هم به چشم نمی‌خورد. در واقع، چینی‌ها تولیدکننده اسباب‌بازی‌های ارزان و بی‌کیفیت‌اند، درحالی‌که شرکت‌های بزرگ این صنعت به تولید محصولات پیشرفته و با کیفیت مشغول‌اند. در سال ۱۳۷۵ پژوهشی با عنوان بررسی وضعیت تولید اسباب‌بازی در ایران و برخی از کشورهای جهان توسط معاونت پژوهشی کانون پرورش‌فکری کودکان و نوجوانان با هدف شناسایی وضعیت تولید اسباب‌بازی در کشور صورت گرفت. در این پژوهش از ۳۴ تولیدکننده ایرانی بررسی صورت گرفت. نتایج این تحقیق استقبال مردم ایران را ازاسباب‌بازی‌های عروسکی و ماشین‌ها و سپس اسباب‌بازی‌های فکری بیش از طبقات دیگر اسباب‌بازی ارزیابی کرده است. هم‌چنین ویژگی‌های مورد نظر خریداران را به ترتیب به این شرح تشخیص داده است: زیبایی و ظاهر اسباب‌بازی، بسته‌بندی، کارایی، استاندارد بودن، تبلیغات، اندازه مناسب، شهرت، فرهنگ خانواده و قیمت. در اروپا میزان خرید اسباب‌بازی‌های چوبی در گروه جورچینها، وسایل نقلیه، وسایل ورزشی، سازه‌ها، هنری و صنایع دستی، تجملی، یادگیری و اکتشاف نقش بسیار پررنگی ایفا می‌کنند و درصد بسیار بالایی را در این طبقات به خود اختصاص می‌دهند. چین امروزه به تنهایی ۶/۹۴ درصد از کل واردات اسباب‌بازی اروپا را در انحصار خود گرفته است که اغلب آن‌ها سفارش‌های شرکت‌های اروپایی و آمریکایی‌ست. همین امر نشانه قدرت برتر این کشور در تولید کارخانه‌های ارزان و به‌صرفه در مقیاس انبوه است. ایران با وارد کردن ۱۱ درصد از کل واردات جهانی اسباب‌بازی رتبه سوم را از آن خود کرده است.
بازار اسباب‌بازی خاورمیانه دو کشور ایران و امارات متحده عربی ازبزرگ‌ترین واردکنندگان اسباب‌بازی جهان در این منطقه هستند که ایران رتبه سوم و امارات متحده عربی رتبه هشتم واردات اسباب‌بازی دنیا را در اختیار خود دارند. ایران با وارد کردن ۱۱ درصد از کل واردات جهانی اسباب‌بازی که شامل ۳۲۰ طبقه مختلف اسباب‌بازی و مجموع ۱۰۸۵۴ قلم اسباب‌بازی بوده، رتبه سوم را از آن خود کرده است. امارات متحده عربی دو درصد کل واردات دنیا را با ورود ۷۰ طبقه اسباب‌بازی و ۱۴۱۱۱ قلم از آن خود کرده است. برای دانستن میزان اختلاف به صدر این جدول اشاره می‌کنیم که ایاالت متحده آمریکا با ۳۲۴۶۶ قلم اسباب‌بازی که در ۵۰۰ طبقه مختلف جای می‌گیرد، ۱۷ درصد کل واردات دنیا را از آن خود کرده است. واردات اسباب‌بازی خارجی، علاوه بر ارزبری زیاد و از بین بردن فرصت اشتغال داخل، که ناشی از تاثیرات اقتصادی آن است، آثار و مشکلات فرهنگی زیادی نیز به دنبال دارد.

معضلات واردات اسباب‌بازی
واردات اسباب‌بازی خارجی، علاوه بر ارزبری زیاد و از بین بردن فرصت اشتغال داخل، که ناشی از تاثیرات اقتصادی آن است، آثار و مشکلات فرهنگی زیادی نیز به دنبال دارد. اسباب‌بازی‌های خارجی، فرهنگ کودکان را مورد تهاجم قرارمی‌دهد و سبب ایجاد بی‌هویتی در کودک می‌شود. بسیاری از اسباب‌بازی‌هایی که در حال حاضر در بازار وجود دارد، خشن و ترسناک‌اند. و با روحیه کودکان سازگار نیستند. کودکان ما این روزها در سیطره اسباب‌بازی‌هایی بیگانه، نظیر انواع شمشیرها و تفنگ‌هایی که بسیار شبیه واقعی هستند، قراردارند و روحیه کودکانه و معصومانه خود را به واسطه این نوع بازی‌های خشن از دست می‌دهند. این اسباب‌بازی‌ها با فرهنگ ایرانی و اسلامی ما هم‌خوانی ندارند و جز خشونت و سردرگمی کودک در فرهنگ ایرانی هیچ نوع کارکرد مثبتی را به دنبال ندارد. هیچ‌کدام از اسباب‌بازی‌ها و وسایل سرگرمی خارجی حاوی پیام‌های فرهنگ ملی و بومی نیستند، بلکه حامل فرهنگ‌های بیگانه‌اند. بنابراین به نوعی ترویج فرهنگ بیگانه را در پی دارند. یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های اسباب‌بازی، جنبة الهامبخشی آن است که به تقلید و تربیت کودکان می‌انجامد. اسباب‌بازی‌ها در فراگیری آداب و شیوه زندگی کودکان تاثیر به‌سزایی دارند. بسیاری از اسباب‌بازی‌ها در جهت معرفی شخصیت‌های ملی و قهرمانان کشورها ساخته می‌شوند. این روزها به دلیل غفلت فرهنگی، اسباب‌بازی‌های خارجی راه را برای الگوپذیری کودکان از فرهنگ بیگانه باز کرده است. اما نمی‌توان ورود هر اسباب‌بازی خارجی را به معنای تهاجم فرهنگی دانست و نباید با اسباب‌بازی‌های وارداتی که به افزایش توانمندی‌های ذهنی و مهارت‌های حرکتی کودکان کمک می‌کند، مخالفت کرد. بلکه می‌توان با تقویت صنعت اسباب‌بازی در داخل به‌عرضه برخی از اسباب‌بازی‌های مفید ساخت خارج نیز اقدام کرد. برخی از اسباب‌بازی‌ها استعدادهای خوب و انسانی کودک را رشد می‌دهند و به فعلیت می‌رسانند و خصلت‌های پسندیده را به او القا می‌کنند و برخی از آن‌ها نیز استعدادهای بد و غیرانسانی کودک را بارور می‌سازند وآموزه‌های زشت و ناپسند را در وجود او نهادینه می‌کنند.

چشم‌انداز آینده
بررسی وضع فعالیت ده شرکت بزرگ اسباب‌بازی دنیا به تنهایی می‌تواند نشانگر چشم‌انداز این صنعت در آینده باشد. تقریبا همه این شرکت‌ها تولیدکننده محصولات با فناوری بالاهستند و نوآوری در آن‌ها حول محور تولید محصولات دارای فناوری بالا دور می‌زند. تولیدات این شرکت‌ها به شکلی از فناوری‌های نوین الهام گرفته‌اند. برای مثال، ماتل که بزرگ‌ترین شرکت اسباب‌بازی‌ساز دنیاست در کنارعروسک‌های باربی محصولی که تولیدش در انحصار این شرکت است، طیفی از محصولاتی مانند انواع اسباب‌بازی‌های رباتی و نمونه اسباب‌بازی قهرمانان کارتونی را نیز می‌سازد. لگو، شرکتی دانمارکی با سابقه‌ای ۶۳ ساله از جورچین‌های معروفش گرفته تا ربات‌های سری هیرو را تولید می‌کند و تولید محصولاتی ساده را که خالقیت در کودکان را شکوفا می‌کند، سرلوحه کار خود قرار داده است.با توجه به تغییر نگاه جهانی به ایالت متحده، به عنوان بزرگ‌ترین ابرقدرت دنیا، دیگر عبارت USA IN MADE مولفه‌ی خیلی مهمی برای خریداران تلقی نمی‌شود. صاحبان صنعت اسباب‌بازی اتفاق نظر دارند که آینده این صنعت به شکلی غیرقابل‌انکار در حوزه خطوط تولید و محصول نهایی تحت‌الشعاع فناوری‌های نوین قرار خواهد گرفت. البته نگاه به خود اسباب‌بازی هم در حال تغییر است. اسباب‌بازی دیگر چون گذشته فقط وسیله‌ای برای تفریح نیست، بلکه می‌تواند ابزاری برای تسهیل بازی هم باشد. حال با در نظر گرفتن جمیع موارد ذکر شده پرداختن به تولید ملی اسباب‌بازی و حمایت کامل از تولیدکنندگان و طراحان این صنعت ضرورتی‌ست که بسیار در این باره تاخیر شده و باید سریعا برای آن تصمیم گرفت و آن را عملیاتی نمود.

یافته‌ها
گفتیم که صنعت اسباب‌بازی با گردش سرمایه ۸۵ میلیاردی، دارای بازار بزرگ و پرسودی‌ست. کشور ما نه تنها در این زمینه صادراتی ندارد، بلکه یکی از عمده‌ترین واردکنندگان آن به شمار می‌رود و در طی دوره زمانی سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۸ به میزان ۱۱ درصد واردات اسباب‌بازی را به خود اختصاص داده است. واردات اسباب‌بازی باعث القای فرهنگ خشونت و ابتذال غرب به فرهنگ ایرانی می‌شود که با روحیه کودکان ایرانی سازگار نیست. اسباب‌بازی‌های چوبی در بخش‌های گوناگونی مانند سازه‌ها، هنر و صنایع‌دستی، جورچین‌ها، وسایل ورزشی، وسایل موسیقی، وسایل تجملاتی، وسایل آموزشی و… به وفور مورد استفاده‌اند و لذا ساخته می‌شوند.

بحث و نتیجه‌گیری
اهمیت دادن به صنایع‌دستی نه تنها سطح درآمد روستاییان را بالاتر می‌برد و اوقات فراغت آن‌ها را می‌کاهد، بلکه از مهاجرت روستاییان به شهر نیز جلوگیری می‌کند و دربروز خلاقیت‌های هنری و ترویج فرهنگ اقوام مختلف کشورنقش دارد. ازسوی دیگر بازاریابی این محصولات به خصوص به کمک فناوری‌های جدیدی مانند اینترنت، علاوه بر افزایش فروش محصول و انتقال فرهنگ و هنر این سرزمین، به افزایش درآمد صنایع مرتبطی مانند گردش‌گری منجر می‌شود. هم‌چنین صنعت اسباب‌بازی می‌تواند اشتغال و درآمد زیادی را در کشور به خود اختصاص دهد و به حفظ فرهنگ اسلامی- ایرانی، تقویت روحیه‌ی مهربانی، دوستی و رفاقت، تبلیغ قهرمانان ملی و شخصیت‌های اجتماعی، تقویت خلاقیت، یادگیری و اکتشاف، و روحیه‌ی بازی کودکان بیانجامد. در هر دو صنعت اسباب‌بازی و صنایع‌دستی، وسایل و کارهای چوبی جایگاه بزرگی دارند و نقش مهمی را ایفا می‌کنند. لذا چه به جهت نقش این صنایع در اشتغال و افزایش تولید ملی و چه نقش آن‌ها در حفظ فرهنگ بومی وغنی ایرانی اسلامی و تبلیغ و گسترش آن‌ها و مقابله با ورود فرهنگ مهاجم غربی و اثرات سو آن بر جامعه، به خصوص کودکان این سرزمین، نیاز است که جایگاه این دو صنعت در تولید ملی تعریف گردد و در افق ۱۴۰۴ به آن‌ها توجه واهمیت داده شود. این دو صنعت، به خصوص محصولات چوبی آن‌ها، می‌توانند رکود اقتصادی را از بین ببرند و در اشتغال و درآمد ملی بسیار نقش داشته باشند. توجه به این دو صنعت، نه تنها به تفکر اقتصادی، بلکه به تفکر استراتژیک، جهت سرمایه‌گذاری بر روی آینده‌سازان این سرزمین، کودکان و حفظ آن‌ها در برابر تهدیدات فرهنگ بیگانه، نیاز دارد.

علیرضا درستکار

کارشناس ارشد صنایع چوب‌وکاغذ،

هنرآموز آموزش‌وپرورش شهرستان شیروان

Admin